Деректі фильм режиссері Жәнібек Мұртазин: «Күнделікті өмірді деректеген кезде ертеңгі күннің белгісіздігі қорқытпайды»

Деректі фильм режиссёрі әрі продюсерлері Кристина Михайлова, Дана Сәбитова және Альмира Исмаилова қазақ деректі фильмдерін көру маңыздылығы мен біздің фильмдер жаһандық мәселелерді қалай қозғайтыны туралы мақалалар топтамасын жалғастыруда.

Бұл жолы олар 2023 жылғы қазақ тіліндегі ең танымал екі деректі фильм – Жәнібек Мұртазиннің «Жел пайда болған жер» және Ядыкар Ибраимовтың «Мұздық дауысы» фильмдерін талдайды.

Ядыкар мен Жәнібек фильмдері адамның қоршаған ортаға әсері тақырыбымен өзара белсенді астасып жатыр. «Мұздық дауысы» фильміндегі постгуманизм: фильм Тұйық-судың өліп жатқан денесін құшақтауға асығуға жетелейді. Бұл желтораңғының қазақ мәдениеті үшін қасиетті маңызын қайта түсіндіретін басты рольде ағаш бейнеленген сюрреалистік, бірақ таңғаларлық оқиға.

Альмира Исмаилова: Сюрреализм манифестінде Андре Бретон сюрреализмді «ақылдың кез келген бақылауынан тыс ойдың диктанты» деп анықтайды. «Жел пайда болған жерде» сюрреалдық мотивтер өте шынайы баяндалады. Кенет, желтораңғы тоғайларында контрабаста ойнап тұрған адам пайда болады. Аяқ астындағы сынған бөтелкелердің сынықтарынан шыққан инсталляцияның дыбыстары желтораңғы жапырақтарының сыбдырымен астасып жатыр. Бұл эпизодтарда байланыспайтындарды байланыстыратын сәйкессіздік ережесі тамаша жұмыс істейді. Ағаш бір өзі нақты объектіден суретшіні немесе музыкантты галлюцинация немесе арман әлеміне итермелейтін қос болмысқа айналады. Контрабас пен желтораңғының кездейсоқ кездесуінде кинематографиялық поэзия, Андре Бретон жазған автоматизм пайда болады. Ағаш бар эпизодтарда Жәнібек бәріне түсінікті қандай да бір «орташа норманы» бейнелеуден алшақтайды. Көбіне бұл кеңістікте жан баласы жоқ немесе ол субъективтіліктен айырылады. Бұл жағдайда ағаш ғаламның орталығына айналып, ерекше мәртебеге ие болмақ.

Бұл жерде, әрине, әртүрлі мәдениеттердегі ағаштардың мифологиялық бейнелерін меңзейтін тұспалдар табиғи түрде туындайды: Калеваладағы үлкен емен, скандинавиялық мифтердегі Иггдрасил күлді ағашы, түркі мифтеріндегі Бәйтерек терегі. Көбіне ағаш жер асты әлемінен аспан әлеміне апаратын жол ретінде қарастырылған. Бұл жол Жәнібек фильмінің құрылымында интуитивті түрде бейнеленген: біз саяхатымызды Дүниежүзілік өзеннен пароммен бастап, жердегі қолөнершілерге қарай «төмен түсеміз», олар бізге сүңгуір мен шаңырақты көрсетеді, содан кейін біз желтораңғылы ескі ортаға келіп, мұнда дүниелер арасындағы делдал ретінде жер асты әлемінің есігін ашатын әжейге тап боламыз, фильм соңында ғалым әйел құдыққа түскен сәттен жол аяқталады.

Жәнібек Мұртазин: Бастапқыда сюрреалист деректі фильмдер түсіремін деген ой болған жоқ. Мені «Қазақфильмге» Әсет Ерназаров шақырды. Ол — студияның деректі фильмдер бөлімінің көркемдік жетекшісі. Желтораңғы ағашы туралы деректі фильм түсіруді ұсынды. Басында ағаш туралы фильм түсіруге болады деп ойлаппын ба? Үйге келіп, ол туралы оқи бастадым. Ойға анық, нақты ештеңе келмеді, ешқандай бейнелер пайда болмады. Сценарийдің эскиздері, мен тапқан осы ағаш туралы кейбір аңыздар болды. Бірақ мұның бәрі жеткіліксіз еді алғашында.

Алғашқы көріністер біз орындарды игерген кезде, Желтораңғы тоғайына барған кезде пайда болды. Алматыдан 400 шақырым жерде орналасқан. Мен осы ағаштардың пішіндері мен ертегідегідей осы тоғайдың атмосферасын шығармашылығымның негізі еттім. Ешқандай фотосуреттер, әңгімелер де менің шабытымды оятуға осы сапарға дейін көмектескен жоқ. Бірақ мен өзімді тоғай ішінде тапқанда, алғашқы сезімдерімді солар арқылы жеткізу үшін осында композитор, суретші, мүсіншіні әкелу идеясы келді.

Алғаш келгенде көліктен түсіп, алға қарай жүрдім. Денемді діріл басып өтті. Өте жағымды сезім, өйткені мен мұндай нәрсе көремін деп, мұндай жерде боламын деп мүлде күткен емеспін. Оны тек көзбен көру керек, керемет жер. Тоғайға кірдік, бірінші бұрылыста солға бұрылып, біраз жүрдік, тоқтап қалсам, алдымнан ағаш шықты. Ағашты көрдім де: «Бұл мен» дедім. Бұл ағаш өте қызық пішінді: оның негізгі діңі жерге көлденең жабыса жер бойымен өскен, бүкіл ұзындығымын жерге төселген ағаш. Бұл ағаштың діңі бес-алты метр болса керек. Ең соңында одан бір бұтақ шығып тұр. Айтпақшы, бұтақ айтарлықтай қалың болды, діңмен бірдей дерлік және жоғары қарай созылған. Жапырақтары өсіп тұр. Неге мен «бұл мен» деп ойладым? Өйткені менің өмірімде де құлаған сәттерде жағдайым дәл осындай болды, адам бір құласа, қайта тұрмай жатуға мәжбүр болатындай көрінетін. Бірақ жоқ. Ағаш адамның прототипі екенін түсіндім. Мен мұны фильмде білдіргім келді.

Альмира Исмаилова: «Жел пайда болған жер» немесе «Жел туған жер» – Вернер Херцогтің «Жасыл құмырсқалар армандайтын жер» мәнеріндегі ұзақ поэтикалық атаудың мысалы. Және бұл атау да фильмнің сюрреалды құрамдас бөлігін көрсетеді. Мәдени түсінікте жел құдайдың рухы ретінде қарастырылады, ал біздің ата-бабаларымыз оны белгісіз жерден келетін күш деп қорыққан. Фильмді тамашалай отырып, біз ағаштың тіпті тыныштық сәтінде де «қозғалатынын» байқаймыз, ол жерге біртүрлі орналасып өскен, құдды би билеп жатқандай. Желтораңғы қалқымалы ауа ағынымен қосылып, ериді. Фильмнің кейбір тұстарында желтораңғы бейнесі маған Макс Эрнсттің «Ошақ періштесі немесе сюрреализм салтанаты» картинасындағы бейнені еске түсірді. Естеріңізде болса, бұл сурет антифашистік мәлімдеме болатын. Ол қорқынышты оқиғалардың алдын ала болжауға толы. Ондағы тырнақтары мен қанаттары бар тіршілік иесі өлім биін бейнелейді.

Желтораңғының биші тоғайлары, әрине, өз коннотациялары бар ұқсас тәртіптегі бейнелер. Фильмде Жәнібек технологиялар мен гаджеттер басып алған Әлем, дәстүрлі құндылықтардың жоғалуы, адамның ішкі келбетінің өзгеруі туралы айтады. Кинодағы ағаштар адамға өз жанының пейзаждарын, кіру қиын ішкі бұрылыстарын бейнелейді.

Кристина Михайлова: Маған Жәнібектің өзі туралы айтқаны ұнайды: «Мен не нәрсе туралы болсын байыпты сөйлесуге қанша тырыссам да, онымнан түк шықпайды». Ол абсурдтық жанрда бірнеше сәтті қысқаметражды фильмдер түсірді, ал толық метражды дебютінде жұмысы сюрреалистік, сонымен қатар деректі болды. Бұл комбинацияның өзі маған қазақстандық көрермен үйреніп қалған деректі кино жанрларының иллюзиялық, бірақ темірбетон шекараларын ілгерілету әлеуетімен ұнайды. Өзіңе адал болу керек болса да, қазақстандық көрермен деректі фильмдерге онша қызығушылық танытпайды. Мүмкін ол оны кеңестік реализм аясында ойлағандықтан шығар? Бір қызығы, біз бұл инертті қозғалысты қанша уақыт жалғастырамыз? «Біз» деп бізді, Орталық Азияның деректі фильмдерінің авторларын айтамын.

«Жел пайда болған жерде» Жәнібек мені батыл, бірақ өте жұмсақ болмысымен, адамгершілігімен шабыттандырады. Бұл фильм экология, постгуманизм, отаршылдық, байырғы халық, зардап шеккен өзіндік санамыз туралы деп айта аламыз. Бұл суретшінің тұлғасы немесе тіпті Жәнібектің өзі туралы деп айта аламыз. Қысқа да ықшам логлиния көріп тұрған сияқтысыз, бірақ ол сананың түкпір-түкпірінен сырғып кете береді, өйткені Жәнібек қазақтың типтік деректі фильмін кафкастикалық мотивтермен жан-жақты сіңіріп, ұстамдылықты басты ұстанымына айналдырды. Мен бір жыл бұрын Лейпцигте тұсауы кесілген армяндық «5 арманшыл және жылқы» деректі фильмімен еріксіз салыстырулар жасаймын. «5 арманшыл және жылқы» және «Жел пайда болған жерді» де қарапайым кейіпкерлерге негізделген оқиғалар деп атауға болатынымен, бұл екі фильм де аңғал, бірақ епті авторлық шындықты бұрмалау арқылы Армения мен Қазақстан туралы үлкен әңгімелерді айтып береді.

Алдағы уақытта қазақ көрермендерін біздің қайшылықты күнделікті өміріміздің балама шындықтарымен серуендеуге бірнеше күнге шақыру үшін сюрреальді деректі фильмдер фестивалін өткізгім келеді. Фильмнің ең мұңды сәттерінің өзінде Жәнібек режиссёр ретінде маған өзінің көз жасы арқылы күліп, бізді шақырып жатқанын келесі кадрмен айтады. Желтораңғы тоғайы: аспандағы көне ағаштардың таңғажайып сұлбалары арқылы біздің тарихымыз және аяғымыздың астындағы сынған бөтелке әйнегі арқылы біздің заманымыз сыр шертеді. Бұл алкоголь мен энергетикалық сусындар, жетіспейтін жалғыз нәрсе — Starbucks шыныаяқтары, солай емес пе? Осы өткір үнсіз кадрларда менің мазасыз санам біздің, осы стақанның үстінен жалаңаяқ жүгіріп бара жатқан адамдар, оның қызыл түске боялуы және бір-екі минуттан кейін кептірілген қанның ұмытылмас қоңыр түсі туралы суретті толықтырғандай болады.

Ядыкар да, Жәнібек те адамның табиғатты пайдалануының рұқсат етілген шектері туралы қайғылы оқиғалары мен өздерін алаңдатар болжамдарын айтады. Егер Жәнібекте бұл шыны сынықтарының Хичкок үні болса, Ядыкарда тікелей көрініс табады: Тұйық-Су мұздығы мөлдір қан боп ағады.

Дана Сәбитова: Жәнібек пен Ядыкардың фильмдерінде қоюшы-оператор Қуаныш Құрманбаев болды. Көрнекі түрде «Жел пайда болған жер» арқылы бізге бағыт-бағдар беретін сол: біз оның камерасымен қатар, өзін де сеземіз, кейіпкерлер камераның объективіне тиіп, жиегін сындырғалы жатқанда оның қалай алыстап, қалай жақындағанын сеземіз. экранның. «Мұздық үнінде» Қуаныш оператор ретінде монотонды үзінділер мен жарқыраған монументалдылықпен толығымен еніп кеткен. Ол камерасымен көзге көрінбейді, көрермендер елестер сияқты, мұздықтарды аралап, тауларды кезіп жүрген ғалымдардың әңгімелерін тыңдап, олардың армандарын тыңдайды.

Альмира Исмаилова: Жәнібек пен Ядыкар фильмдерінің ұқсастығы көп. Режиссёрлер кейіпкерлерге жақындауға тырыспайды, тіпті олардың физикалық кеңістігімен араласудан қорқатын сияқты. Жәнібектің фильмінде экран уақытын ең көп алатын әйел де біршама тұлғасыз кейіпкер. Ол үнемі дайындалған ақпараттың үлкен көлемін төгіп отырады. Ол – ғалым, автордың фильм жанрын ғылыми-көпшілік деп санайтынын ескерсек, бұл орынды болар. Дегенмен, фильм бойы оның «адамдық» мәнін, оның қалай жейтінін немесе құлағын тырнайтынын көргіңіз келеді. Сонымен, сұрақ туындайды: бұл фильмнің кеңістігін мекендеген адамдар кейіпкер ме? Әлде бұл қуыршақтар режиссёрге белгілі бір ақпаратты жеткізу үшін ғана қажет пе?

Жәнібек Мұртазин: Желтораңғының қандай ағаш екенін, оның қандай керемет екенін, ата-бабаларымыздың тарихында қандай роль атқарғанын жұрт естіп, түсінсін деп фильмімді ақпаратпен қолдағым келді. Оның қазіргі ролі қандай, қандай роль ойнай алады. Заттарға, бөлшектерге, қарқынға, ырғаққа зейінді жоғалтпай бәрін айту керек болды. Сондықтан, бәлкім, бұл фильм мен үшін деректі және ғылыми-көпшілік киноны қандай да бір түрде толқын тәрізді біріктіретін шығар. Екінші жағынан, мен бұл фильмді барынша түпнұсқа етіп түсіргім келді. Қорытынды монтаж маған, негізінен, қаладағы, ауылдағы туыстарыма, студенттерге көрсете алатындай болып көрінді. Сонымен қатар, өнерді бағалайтын, түсінетін адамдарға бұл фильмді көрсеткім келеді. Мен алтын ортаны сақтағым келді. Білмеймін, бұл мен үшін қатыгез әзіл болды ма?

Жалпы, мен үшін көрерменнің сұрағы әрқашан өте қиын. Мен жобаны бастағанда көрермен туралы ойлау қиын. Мен ол туралы ойламаймын деуге болады. Мен жай ғана тақырыпқа қосыламын, соған назар аударамын. Мен ғана бармын; мен зерттеп отырған жүйеге кіретін объектілер; менің басыма келетін идеялар; қандай да бір бейнелер бар. Мен қазір көрермен туралы ойлағым келмейді және ол туралы ойламаймын. Неліктен бұлай болды? Мүмкін, бізде ықтимал аудитория арасында тым үлкен алшақтық бар. Біріншіден, қос тілді ел, екіншіден, мәдени алшақтық тым көп, үшіншіден, кинода классикалық өнім тым көп. Көрермендердің көбі көріп үйренген комедияларымызды айтып отырмын.

Дана Сәбитова: Бір қызығы, 2021 жылы «Жел пайда болған жер» жобасының питчингінде Ұлттық кинематографияны қолдау жөніндегі мемлекеттік орталықтың (ҰКҚО) сарапшылар кеңесі фильмнің болашақ тағдыры туралы мәселе көтерген болатын. Жәнібектің жауабы фильмді Қазақстанның кинотеатрларында көрсету үміті және бұл фильмді қалың көрерменге қызықты ету жоспары болды. Режиссёр бұл тапсырманы өте жақсы орындады: фильм желтораңғының көптеген формаларын көруге көмектеседі – бақсы таяғынан келіге дейін. Фильмде жақсы әзіл-оспақ, кино мен гаджеттердің адам өміріндегі ролі туралы философиялық пікірталас, Желтораңғының көптеген портреттері бар, олардың әрқайсысы бір-бірінен ерекшеленәп тұрады, адамдар сияқты. Режиссёрдің ағашқа деген сүйіспеншілігі мен құрметі экран арқылы сезіледі. Тиісті жарнама және маркетингтік стратегиямен бұл фильм жергілікті көрерменді қызықтыратын жергілікті фильмнің бірегей оқиғасына айналмақ. Бұл кинотеатрлардағы көрсетілімдер, қазақ киноларының фестивальдері, телевизияда болуы мүмкін.

Бұған үлкен кедергі боп отырған – ҰКҚО-ның фильмдерді таратуға қатысты саясаты: өндірістік компаниялардың бұл шығындарды фильм бюджетіне қосуға құқығы жоқ, ал сметадағы осы мақаланың жалғыз нысаны – «өтеусіз инвестиция». Бұл өтеусіз инвестициялармен кім айналысуы керек, режиссёр өзінің авторлық ақысынан ба? Фильмді уақытында түсіру үшін несие алатын және бюрократиялық тозақтан көп томдық қағаз түрінде өткеннен кейін ғана траншқа қолы жететін продюсер ме әлде? Жәнібектің фильмін, ең болмағанда, қазақ мәдениетінде бұрын-соңды ағаш соншалықты пайдасыз және аяусыз пайдаланылмағанына көз жеткізу үшін көрген жөн. Сондай-ақ, қазақстандық теледидар ҰКҚО қаржыландыру аясында жасалған фильмдерге арналған слот бөлмейді.

Аида Әділбектің деколониялық киносы туралы өткен мақалада біз білімнің жетіспеушілігі және қаржыландырудың баламалы мүмкіндіктерінің шектелуі Аиданың келесі фильмі үшін продюсер болмауына алып келеді деп ойладық. Осы мақалада біз Жәнібек Мұртазиннің қазірдің өзінде түсірілген талантты фильмі үшін Алматының алтын алаңынан тыс жерде қазақстандық көрермендердің көруіне ешқандай мүмкіндік жоқ екеніне көзіміз жетіп отыр. Бірақ алтын шаршы оны бір рет немесе әрі кетсе екі рет көреді.

Фильм Қазақфильм қабырғасында деректі фильм үшін стандартты схема бойынша түсірілді. Көркем кино режиссёрі Жәнібек Мұртазинді киностудияға деректі кино бөлімінің көркемдік жетекшісі Әсет Ерназаров шақырған болатын. Ол фильмнің бастапқы идеясының авторы, ал Жәнібек оны одан әрі дамыта бастады. Картинаның продюсері Қазақфильмнің штаттық продюсері Жансерік Шонаұлы болды.

Бұл ынтымақтастықтың артықшылығы – Жансерік киностудия жұмысының ерекше және жиі орындалмайтын ережелерін жақсы біледі. Үлкен кемшілігі – Қазақфильм ережелеріне үйреніп қалған продюсер жеке алынған фильмнің қажеттіліктерін аз ескере отырып, жұмыс істеген алгоритм бойынша ғана әрекет етеді. Жансеріктің жауапкершілік саласы – бұл түсірілім кезеңінен басқа ештеңені қамтымайтын өндірістік процесс. Әрі қарай, режиссёр өз фильмімен жалғыз қалады және ғажайыпты күтеді. Мифтік бір кейіпкер оның фильмін фестивальдерге жібереді деп болжануда, ал мифтік сарапшылар оның талантын бірауыздан мойындайды.

Продюсер питчингте ешқандай ақпарат бермеді, сондықтан мен ашық көздерден алынған ақпаратты және кәсіби тәжірибемді басшылыққа аламын. Шағын топты ескере отырып, түсірілім кезеңі төрт аптаға созылды. Фильмнің жалпы бюджеті «Қазақфильм» деректі фильмдері үшін стандартты көрінеді, яғни шамамен 25-30 миллион теңгені құрайды. Дегенмен, фильмнің пост-өндірістік кезеңі өтпелі болды, ол 2022 жылдың қарашасында басталып, 2023 жылдың сәуірінде жалғасты. Қазақстандық режиссёрлер мен редакторлар үшін сирек кездесетін қуанышты мүмкіндік: материалдан аздап үзіліс жасап, жаңа ойлармен жұмысты жалғастыру. Фильмнің бүкіл өндірісі 8 айға сәйкес келеді, тек 4 ай жұмыс айлары болды. Салыстыру үшін, кинофестивальдерге баратын, прокатқа шығып, прокаттан табыс табатын еуропалық және азиялық фильмдердің орташа өндіріс мерзімі 3-4 жыл екенін айта кетейік. Ал орташа бюджет 75-100 миллион теңгені (150-200 мың еуро) құрайды.

Суық сандардан ыстық кадрларға және питчинг кезінде ашық қорғанысқа қайта оралған Жәнібек Желтораңғыға ерекше құрметпен қарады, ағашты «ол» деп атап, оған қарапайымдылық пен табандылық сияқты адами қасиеттерді дарытады. Жәнібек фильмнің өткеннен, бүгіннен және болашақтан тұратын құрылымымен таныстырды. Алматыдан 400 шақырым жерде қазақтар үшін киелі, ежелгі наным-сенім бойынша жел соғуы мүмкін желтораңғы ағашының тоғайлары бар. Желтораңғы бір кездері қайықтар мен келілер үшін ең қатты материал болды. Қазір ағаш жойылу алдында тұр және оны in-vitro әдісімен көбейтуде. Желтораңғының өткені, бүгіні және болашағы әлем ағашы туралы сюрреалды оқиғаға біріктіріледі.

Кристина Михайлова: Деректі фильмдер түсіру – сюрреальді көркемдік тәжірибе. Тұжырымдама кезеңінде сіз өзіңіздің санаңызда нәзік құрылымдарды бейнелейсіз, өйткені деректі фильмдер фантастикамен емес, жалаңаш шындықпен жұмыс істейді. Шындық деректі суретші немесе тіпті режиссёр ретінде қазақстандық кино білімінің негізінде өзіңізге қарама-қайшы тамаша ұстаздардан бесінші қолыңызбен алған шектеулі шеңбердегі білімге, американдық оқулықтардың заңдарына немесе кеңестік кинотеория классиктерінің жорамалдарына көнбейді.

Шындық сізді қорқынышты түс сияқты мұның бәрін ұмытуға итермелейді. Ол сізді билеп, баурап алады, көптеген сұрақ қояды, олардың жауабы таңертең ерте оянғанға дейінгі соңғы суреттер секілді. Бір-екі жыл бойы сіз өзіңіз үшін ауыр таңдау жасайсыз – фильмдеріңізбен сұрақтар қойғыңыз келе ме, әлде жауап алғыңыз келе ме? Мұның бәрі өте ащы тәтті. Бір жерде сіз Мәдениет министрлігінің бюрократының дауысын естисіз, ол сіздің барлық деректі фильмдеріңіз Балқаш ауданындағы зейнеткерлердің проблемалары мен қажеттіліктерімен салыстырғанда соншалықты азапты, ұсақ және пайдасыз екенін өзінің жеткізілмейтін дауысымен егжей-тегжейлі қайталайды. Лас шлюздер мен шалғай елді мекендерде ауыр камерамен жүруді емес, сізге ең жақсыны, отбасы, бала-шаға тілейтін ананың жылы үнін естисіз. Таксиде небір жеңіл-желпі әндерді естисіз және ештеңе туралы ойламауға тырысасыз.

Ақырында, сіз өзіңіздің басыңыздағы сол дауыстарды жеңуіңізге мыңдаған жыл қажет болды. Барлық ықтимал иллюзиялардан өзіңіз үшін нақты нәрсені таңдадыңыз, фильмнің тақырыбын, кейіпкерді және өміріңіздің бірнеше жылын не нәрсеге арнауға дайын екеніңізді таңдадыңыз, олардың көпшілігі ақысыз еңбек, несие, тәуекелдер мен шытырман оқиғалар.

Азды-көпті қалыптасқан концепция кезеңінде шындық пен сіздің тұжырымдамаңыз арасындағы сәйкессіздіктен алғашқы, дірілдеген, ең нәзік көңілсіздіктің диірмен тасына түсесіз. Сіз сондай-ақ әрең дамыған, бірақ өте сыбайлас деректі фильмдерді қаржыландыру жүйесінің қатыгез жақтарына тап боласыз. Суретшілік жолдағы саяхатыңыздың әр кезеңінде сіз мұның бәрінен мұқият ысылатын боласыз.

Бұдан қаншалықты қашықтықты сақтауға тырыссаңыз, соғұрлым сіздің ессіз көздеріңіздің бұрыштарында әжімдер тереңірек болады. Депрессия неғұрлым терең болса, жобаңыздың немесе фильміңіз енетін шорт-тізім соғұрлым қысқа болады. Неғұрлым ашық сөйлесеңіз, соғұрлым өзіңізді жалғыз сезінесіз. Мұның бәрі сіз бұрыннан бар жалпы шындықтан 90 немесе 100 минуттық шындықты құруды шешкеніңіз үшін ғана. Бұл тым батыл қадам, және, әрине, біз деректі мамандар ретінде осының бәріне ақы төлеуге дайынбыз.

Жәнібек Мұртазин: Деректі кино мен үшін үлкен жаңалық болды, өйткені мен білімім бойынша көркем кинорежиссёрмін. Деректі фильм түсіруге мүмкіндік туғанда: «Неге болмасқа?» деп ойладым. Негізі өмірде мен жеңіл жүремін.

Алғашында не істерім түсініксіз болғаны есімде. Менде оғаштау сценарий болды, ағаш туралы түсінік болды, бірақ мен фильмнің қандай болатынын білмедім. Оны қалай, қай жаққа апарарымды білмедім. Бірақ сондай білместікке қарамастан осы қадамға барғаным үшін өзіме ризамын. Қайда барарымды білмегенім жақсы болды. Егер мен бәрін жоспарлап, жоспарға берік болсам, бұл мүлдем басқа фильм болар еді. Ал мен одан онша ләззат алмас едім.

Не істерімді, қалай істерімді білмедім. Барлығы өте қисынсыз болды. Біз су секілді жарықтарға, ойпаңдарға ағып кеттік, яғни жағдайдың өзі бізге жол көрсетті. Біз бүкіл кино тобымыз өте белсенді және икемді болдық. Ертең не болатынын білмедік. Біз жай ғана серуендедік, бұл Кастанеданың шытырман оқиғасы болды. Ал маған қатты ұнады, өйткені көркем фильмдерде ондай еркіндік жоқ... Көркем фильмдерде бәрі жоспарлы. Егер біз бір нәрсені өзгертсек, оны белгілі бір шекте өзгертеміз. Көркем фильм үлкен түсіру тобы бар үлкен кеме іспетті. Ол епсіз.

Ал деректі фильм түсіру осындай қуатты қозғалтқышы бар шағын қайық сияқты. Оны басқару оңай және сізде шағын топ бар. Сіз олармен бірге өте белсендісіз. Мен бұл процесті кемемен салыстырамын, сонымен қатар ол сізге күн сайын бір нәрсені ашу фактісінен ләззат алуға мүмкіндік береді. Ал ертеңгі беймәлім нәрсе қорқуды тоқтатады. Керісінше таң қалдырады, өйткені бізді не күтіп тұрғаны белгісіз және жауап беруді қажет ететін сұрақтар көп. Түсірілім кезінде де, түсіргеннен кейін де менде осындай күш-қуат пайда болды! Мен мұны бұрын ешқашан сезінген емеспін. Бұл жоспарсыз бір жерге қисынсыз көшіп жүргендіктен туындайды. Дегенмен, жоспар энергия шығынын және оны дұрыс бөлуді талап етеді.

Альмира Исмаилова: «Жел пайда болған жер» фильмінің басында қоғамымызды сипаттайтын керемет эпизод бар. Паром жағаға қонып, паромда болғандардың бәрі бірдей өрнекті сарқыт пакетімен камера алдынан өтеді. Олар бір тойдан шыққан сияқты. Ортақ мерекені бөлісетін бірдей пакеттері бар адамдардың бұл тізбегі көп нәрседен хабар бермек: қазақтың мәңгілік ұяты туралы (бәрі адам сияқты), және далада қонақты қастерлеу туралы және аштықтан қорқу (Ашаршылықтың салдары) туралы. Көрермен жүрегі осы қызықты көріністен еріп кетті. Ал, көкжиектің бір нүктесінде батыр қадалғандай.

Бір жағадан екінші жағаға лебедкамен ағаш паромды тартып бара жатқан адам. Қызықты кәсіп, су стихиясымен күрес, бірақ автор оқиғаны басқа бағытта алып, фильмді мәңгілік туралы ойлау кеңістігіне ала білген кейіпкер эпизодтық кейіпкер болып қала береді де, шаңырақты көркейту үшін қайда орнату керектігін көрсететін қаладан келген ғалымды алға шығарады. Автор «рұқсат етілген» қаһармандарды қисынсыз таңдайтындай көрінеді, оның өзі драмалық кейіпкерлерді заңдастырудан қорқатын сияқты, осылайша өзін заңдастыруға тыйым салады.

Ол табиғатпен қарым-қатынасында еркін және әдемі. Жағаға кіріп жатқандай әсер беретін пирс пен сал көрінетін өзен кадрлары, белгісіз би билеп, шырылдаған ағаштар көрерменді бірден Жәнібектің сюрреалистік әлеміне елітеді, онда ол өз дауысымен сөйлеуге, маңызды нәрсе туралы айғайлауға мүмкіндік алады. оған. Автор өзіне неғұрлым күрделі, қол жетімсіз архетиптік қабаттарда максималды еркіндік дәрежесін береді және «алдыңғы планда» өзін-өзі цензураға ұшыратады.

Жәнібек Мұртазин: Мен бұл «Жәнібек ғаламының» қалай жаратылғанын айтқым келеді, өйткені ол менікі ғана емес. Оны оператор, композитор, мүсінші, суретшімен бірге жасадық. Менің жолым болды, Instagram желісіндегі композитор Алтынбек Мырзабековтің парақшасына тап болдым. Алтынбек Мырзабеков эксперименталды музыка жазады, өзі аспаптарда ойнайды, контрабас және т.б. Мен оған хат жазып, оны бізбен бірге Желтораңғы тоғайына баруға, өзімен бірге контрабасты алып кетуге және оны көзбен көріп, жүрекпен сезініп шабыттануға шақырдым. Ол бірден келісті. Біз контрабаспен осы оқиғаны аяқтадық. Түсірілім кезінде оның осы тоғай арқылы қалай жүретінін, оның ішінде, өртенген ағаштары бар тоғайда қалай ойнайтынын түсіру керек деген ой туындады. Ол шынымен де сол жерде отырды және оған осы сезімдер оған шабыт сыйлады.

Жанна Нөгербек – өте танымал мүсінші, көптеген инсталляциялардың авторы. Ол да бұл тоғайдың өзіндік ерекшелігіне таң қалды, бірақ басқа нәрсеге назар аударды. Айтпақшы, мен олардың ешқайсысына басшылық жасаған жоқпын. Мен толық еркіндік бердім, өйткені біз шындықпен айналысамыз. Жанна шыныға, осы тоғайда шашылып жатқан қоқыстарға назар аударып, соған сәйкес қондырғы жасады. Ол бірнеше инсталляция жасады, бірақ олардың тек біреуі, ең жарқыны фильмге қосылды.

Бірде-бір ағаштың бір-біріне ұқсамайтынын, әр ағаштың белгілі бір бейнені бейнелейтінін ерекше атап өткен суретші Азамат Исраиловты айтпай кету мүмкін емес. Мұны байқаған ол акварельмен бірнеше сурет салған. Азамат желтораңғыны акварельмен салыстырды, өйткені акварельді бағындыру мүмкін емес.

Осы үш тұғырдан, өнердің үш түрінен бастап, түсіру стилінде де, материалды беруде де өзімді еркін сезіндім. Мен музыканың қандай болатынын бұрыннан білетінмін, өйткені композитор музыканы дәл сол тоғайда, түсірілімнің алғашқы күндерінде жазған. Жаннаның инсталляциясының арқасында пайда болған әйнектің сықырлағанын естідім. Мен бұл ағашты еш нәрсеге қарамастан, мойымай, аспанға қол созатын адам бейнесін салыстырған кезде суретші ашқан бұл оқиға туралы түсінікке ие болдым. Мұның бәрі маған қандай да бір жеңілдік берді. Түсірілім кезінде сюрреализм туды. Бұл жоспарланған жоқ. Бәрі өз орнында дүниеге келген.

ARTBAT FEST фестивалі аясында «Women make doc» тобы Жәнібек Мұртазан мен Ядыкар Ибраимовтың фильмдерін көрсетеді.